De weg door het woud - Over eschatologisch optimisme in de strijd tegen nihilisme

"Een mens heeft een kwinkslag nodig, die de illusie en de wereld om hem heen een contrast kan geven"

Misschien is het u ook opgevallen: er wordt gezegd dat de mensen de draad weer hebben opgepakt na corona. Alternatieve media merken het, ik merk het ook. Er is minder interesse voor de strijd tegen de corrupte overheid, er is minder zichtbare angst en meer ‘het zal wel’. Maar ik geloof niet dat het zo is. Het is slechts een aanname, die vervolgens een selffulfilling prophecy wordt, dat dan weer wel. Iets wat we elkaar een beetje aanpraten.

Want wat er weer is opgepakt, is de noodzakelijke leefstand, een cosmetische upgrade van de overleefstand. Ik schreef eind 2022 in deze krant dat dit jaar “beweging” nodig had, om niet tot de nek toe te bevriezen in Dante’s hel. Om niet vast te lopen in pessimisme en angst. Maar waarheen voert die beweging nu? We lijken geen enkele invloed meer te hebben op de opeenstapeling van problemen. En juist dan, juist nu, wordt het interessant.

Ik kwam laatst in aanraking met het begrip ‘eschatologisch optimisme’, dat als een academische hypothese kan worden gezien maar ook als een vitale, filosofische strategie om de illusie, die wij werkelijkheid noemen, te omarmen. Om het einde der tijden-gevoel als een kans te zien. Dit idee stamt van Plato en andere klassieke denkers. Plato kennen we van de grot waarin mensen naar de schaduwen op de muur kijken, naar wat de werkelijkheid is. Zij die de uitgang van de grot hebben gevonden, moeten de gevangenen willen bevrijden, maar ook als dat niet lukt de strijd in die wereld van illusies omarmen. Omdat, zoals Daria Dugina, de in 2022 vermoorde filosoof en dochter van Alexander Dugin, in haar postuum uitgegeven boek Escatological Optimism schrijft: “Alleen in een zwart gat kan opnieuw een ster, een licht, geboren worden”. Kortom, vertrekken, opgeven of somberen heeft geen enkele zin.

Het beste argument voor eschatologisch optimisme is misschien wel het tegendeel ervan: nihilisme. Nihilisme kennen we Nederland goed van blogs als GeenStijl, TPO, mainstream cabaret en de platgeslagen debatcultuur, waarin alleen de zelfvoldane, uitgeklede ratio, logica of spot tot hoogste goed mag worden gekroond. Waardoor we nu kansloos staan tegenover de eschatologisch ‘absolutisten’, de radicalen en terroristen die het einde der tijden, of in ieder geval van beschaafde tijden, als het doel zelf zien.

Dus dook de optimist in mij ook maar meteen in Der Waldgang (beter bekend als The Forest Passage) van de Duitse schrijver Ernst Jünger, een manifest geschreven in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog. Het woud als toevlucht geeft een magnifiek beeld van de rebel die niet vlucht maar een “nee” formuleert temidden van de illusies, tussen de grotbewoners in. Jünger bedoelde met vlucht dus niet het ontvluchten van de illusies van alledag. Hij bedoelde ook niet dat de mens zich fysiek moest terugtrekken in het bos, om een soort guerrillastrijd te voeren. Het bos symboliseert het centrum van die wereld vol illusies, het bos loopt er dwars doorheen, zoals de omslag van de Engelstalige versie ook laat zien. Het loopt door de betonnen jungles van grote steden, door woonwijken en woestijngebieden.

Jünger (en ook Dugina) geven met deze metafoor van een doorgang contrastvloeistof aan de rebellie. “Een mens heeft een kwinkslag nodig, die de illusie en de wereld om hem heen een contrast kan geven.” En zo komt Jünger uit bij de botsing van twee elementen: het hout en het water, het schip, het bos, op een donkere zee. “De rebel bouwt vrijwillig een transcendent principe dat de illusies afwijst, erdoorheen breekt en uiteindelijk vernietigt.”

We hebben de laatste weken goed kunnen zien hoe groot de wereld van leugens, illusies en manipulatie is en wat de werkelijke consequenties daarvan zijn, hoe het levens wegrukt, van onschuldige mannen, vrouwen en kinderen, en hoe geweld verder ontketend wordt. De eschatologische ‘eindtijd’-theologie is actueler dan ooit, maar of we er optimisme aan kunnen koppelen is de vraag en de keuze. Maar als we het leven echt willen oppakken, is er goed beschouwd geen keuze.

Ik geloof dat er een weg, een geheime doorgang is, die bovendien dwars door onszelf loopt. Een “nee” dat tegelijkertijd een “ja” zegt tegen het leven. Een houding die op zijn minst een selffulfilling prophecy kan worden.

Daar doe ik het wel voor.

Meer van mijn werk is te vinden op www.thefireonline.com en YouTube. Mijn publicaties worden mogelijk gemaakt door jullie donaties, dank daarvoor.